अठराव्या शतकात भारतात इंग्रज ईस्ट इंडिया कंपनीने व्यापारी रूपाने प्रवेश केला होता. परंतु कालांतराने त्यांनी आपले राजकीय व लष्करी बळ वाढवून संपूर्ण भारतात आपले वर्चस्व निर्माण करण्याचा प्रयत्न सुरू केला. दक्षिण भारतातील मैसूर राज्य हे इंग्रजांच्या या महत्वाकांक्षेस एक मोठं आव्हान ठरत होतं. हैदर अली आणि त्याचा पुत्र टिपू सुलतान या दोघांनी आपापल्या कारकीर्दीत इंग्रजांच्या विरुद्ध धडाडीने लढा दिला.
मैसूर हे दक्षिण भारतातील एक सामर्थ्यशाली आणि विकसित राज्य मानले जात असे. याचे भौगोलिक स्थान अत्यंत महत्त्वाचे होते. एकीकडे कर्नाटकचा भाग, तर दुसरीकडे केरळ व तमिळनाडूची सीमारेषा, यामुळे व्यापारी आणि लष्करी दृष्टिकोनातून मैसूरचे स्थान प्रभावशाली होते. ईस्ट इंडिया कंपनीला दक्षिण भारतात आपले वर्चस्व प्रस्थापित करायचे होते, त्यामुळे मैसूर हे त्यांच्यासाठी अडथळा ठरत होते.
या संघर्षातूनच चार प्रमुख इंग्रज-मैसूर युद्धांचा जन्म झाला. या युद्धांमध्ये वेळोवेळी मराठा, निजाम, फ्रेंच आणि इंग्रज यांच्या युती व फूट दिसून आली. ही युद्धे केवळ दोन साम्राज्यांमधील संघर्ष नव्हते, तर ती भारतातील भविष्यातील साम्राज्याचे रूप कसे असेल, याचा निर्धार करणारी होती. प्रत्येक युद्धानंतर राजकीय सत्ताबदल, करार, क्षेत्रहानी, आणि महत्त्वपूर्ण व्यक्तींचा उदय किंवा पराभव घडत होता.
या लेखात आपण सर्व चार इंग्रज-मैसूर युद्धांचा तपशीलवार अभ्यास करणार आहोत. त्यातील कारणे, युद्धातील महत्त्वाचे टप्पे, संबंधित व्यक्ती, परिणाम आणि ऐतिहासिक महत्त्व हे सर्व पैलू समजावून घेऊया.
पहिले इंग्रज-मैसूर युद्ध (१७६७–१७६९)
युद्धाचे कारणे
पहिल्या इंग्रज-मैसूर युद्धाची पार्श्वभूमी भारतातील तत्कालीन राजकीय अस्थिरतेशी जोडलेली होती. हैदर अली याने मैसूरचे प्रमुखपद स्वीकारल्यानंतर काही वर्षांतच आपली सत्ता भक्कम केली. त्याने अत्यंत कार्यक्षमतेने प्रशासन, लष्कर, अर्थव्यवस्था यामध्ये सुधारणा केल्या. त्यामुळे मैसूर हे लवकरच एक बलाढ्य राज्य बनले.
हैदर अलीच्या लष्करी शक्तीमुळे इंग्रजांमध्ये अस्वस्थता निर्माण झाली. विशेषतः मद्रास प्रेसिडेन्सीवर त्याचा धोका निर्माण झाला होता. याशिवाय निजाम-हैदर अली संबंधांमध्ये निर्माण झालेली मैत्री, आणि हैदर अलीचे फ्रेंचांशी सुरू असलेले संपर्क, इंग्रजांना धोक्याचे वाटत होते.
युद्धातील प्रमुख घडामोडी
या युद्धामध्ये तीन मोठ्या शक्ती सहभागी झाल्या – हैदर अलीचे मैसूर, इंग्रज ईस्ट इंडिया कंपनी, आणि हैदराबादचा निजाम. सुरुवातीला निजाम आणि इंग्रज हे हैदर अलीविरुद्ध एकत्र आले. परंतु हैदर अलीने कुशल मुत्सद्देगिरी वापरून निजामला आपल्या बाजूने वळवले.
युद्धामध्ये हैदर अलीने आपली चपळ रणनीती आणि लष्करी कौशल्य दाखवत अनेक क्षेत्रांवर ताबा मिळवला. त्याच्या जलद हालचाली आणि आश्चर्यकारक आक्रमण पद्धतीमुळे इंग्रजांची छावणी अनेक वेळा संकटात सापडली. शेवटी हैदर अलीने मद्रास शहराच्या सीमेवर पोहोचून इंग्रजांवर दबाव टाकला.
युद्धाचा परिणाम
हा संघर्ष अखेरीस “मद्रास करार” (Treaty of Madras) ने संपला. १७६९ मध्ये झालेल्या या करारानुसार दोन्ही पक्षांनी परस्पर मिळवलेली भूमी परत करायची व एकमेकांच्या विरोधात कोणत्याही तिसऱ्या पक्षास मदत करायची नाही, असे ठरले.
तथापि, हा करार फार काळ टिकला नाही. इंग्रजांनी काही वर्षांतच आपली विश्वसनीयता हरवली. त्यांचे धोरण हे वेळोवेळी बदलणारे, आणि सत्तेच्या हव्यासाने प्रेरित होते. त्यामुळे पुढील युद्धांचा बीज हा याच कराराच्या असफलतेत होता.
दुसरे इंग्रज-मैसूर युद्ध (१७८०–१७८४)
युद्धाचे कारणे
पहिल्या इंग्रज-मैसूर युद्धानंतर करण्यात आलेला मद्रास करार फार काळ टिकला नाही. इंग्रजांनी हैदर अलीशी केलेल्या कराराचे उल्लंघन केले. विशेषतः १७७१ मध्ये मराठ्यांनी मैसूरवर हल्ला केला असता, इंग्रजांनी मदतीचा शब्द पाळला नाही. त्यामुळे हैदर अलीच्या मनात इंग्रजांविषयी विश्वासघाताची भावना निर्माण झाली.
याच दरम्यान अमेरिका व इंग्लंड यांच्यात अमेरिकेचे स्वातंत्र्ययुद्ध सुरू होते, आणि फ्रान्सने अमेरिकेला पाठिंबा दिला होता. यामुळे इंग्रज आणि फ्रेंच यांच्यात युरोपमध्येही संघर्ष सुरू झाला होता. भारतातही फ्रेंच व हैदर अली यांच्यात मैत्रीचे संबंध होते. हैदर अलीने फ्रेंचांच्या साहाय्याने इंग्रजांविरुद्ध युद्ध सुरू केले.
युद्धातील प्रमुख मोहिमा
दुसरे इंग्रज-मैसूर युद्ध हे अनेक लढायांनी भरलेले आणि अत्यंत गुंतागुंतीचे युद्ध होते. हैदर अलीने युद्धाची सुरुवात मद्रासवर अचानक हल्ला करून केली. त्याच्या लष्कराने १७८० मध्ये अंबर (Ambur) परिसरात इंग्रजांवर मोठा पराभव लादला. ही लढाई ‘अंबरची लढाई’ म्हणून ओळखली जाते.
पोर्टो नोवोची लढाई (१७८१):
या लढाईमध्ये इंग्रजांच्या लष्करप्रमुख सर आयरे कूट (Sir Eyre Coote) याने हैदर अलीच्या सैन्यावर निर्णायक विजय मिळवला. ही लढाई तमिळनाडूमधील पोर्टो नोवो येथे झाली होती. ही इंग्रजांसाठी निर्णायक वळणाचा क्षण ठरली.
टिपू सुलतानचा उदय:
याच युद्धादरम्यान हैदर अलीचा मुलगा टिपू सुलतान याने आपल्या युद्धकौशल्याने आणि शौर्याने सर्वांचे लक्ष वेधून घेतले. हैदर अलीच्या मृत्यूनंतर (१७८२) टिपू सुलतानाने युद्धाची जबाबदारी आपल्या खांद्यावर घेतली. त्याने अनेक भागात इंग्रजांवर यशस्वी हल्ले करून त्यांना परतवले.
युद्धाचा परिणाम
दुसरे इंग्रज-मैसूर युद्ध १७८४ मध्ये “मंगलोर करार” (Treaty of Mangalore) ने संपले. या करारामुळे युद्धपूर्व स्थिती पुनर्स्थापित झाली आणि दोन्ही पक्षांनी एकमेकांचे बंदी बनलेले सैनिक परत द्यायचे ठरले. विशेष बाब म्हणजे, हा करार मैसूरच्या दृष्टिकोनातून एक विजय मानला जातो.
ईस्ट इंडिया कंपनीला या युद्धात अपेक्षित विजय मिळवता आला नाही. उलट त्यांचा प्रभाव कमी झाला आणि टिपू सुलतानचे महत्त्व वाढले. याच वेळी भारतात विविध संस्थानांमध्ये इंग्रजांविरुद्ध असंतोष वाढू लागला. त्यामुळे या युद्धाचे व्यापक राजकीय परिणाम झाले.
या युद्धात टिपू सुलतानने आपले युद्धकौशल्य सिद्ध करत स्वतःला दक्षिण भारतातील प्रमुख नेता म्हणून उभे केले. तो आधुनिक युद्धतंत्र, शस्त्रसज्ज लष्कर, आणि आत्मनिर्भर राज्यकारभार यामुळे पुढील युद्धासाठी अधिक सक्षम झाला.
तिसरे इंग्रज-मैसूर युद्ध (१७९०–१७९२)
युद्धाचे कारणे
दुसऱ्या युद्धानंतर टिपू सुलतानने आपले राज्यकारभार अधिक मजबूत केला होता. त्याने आपली लष्करी ताकद वाढवली, फ्रेंच व तुर्कांशी मैत्रीचे संबंध निर्माण केले आणि आपल्या सैन्यात आधुनिक शस्त्रास्त्रांचा वापर सुरू केला. इंग्रजांना हे धोकादायक वाटू लागले.
१७८९ मध्ये टिपू सुलतानने त्रावणकोर राज्यावर हल्ला केला. त्रावणकोर हे राज्य इंग्रजांचे मित्र राज्य होते. त्यामुळे इंग्रजांनी या हल्ल्याला थेट युद्धाची कारणीभूत घटना मानले. परिणामी १७९० मध्ये तिसरे इंग्रज-मैसूर युद्ध सुरू झाले.
या युद्धात इंग्रजांनी मराठे आणि हैदराबादच्या निजामशी युती केली. टिपू सुलतान एकटाच लढत होता, तरीही त्याने दिलेल्या प्रतिकारामुळे हे युद्ध अत्यंत संघर्षपूर्ण ठरले.
युद्धातील महत्त्वाच्या घटना
लॉर्ड कॉर्नवालिसचा प्रवेश:
ब्रिटिश लष्कराचे नेतृत्व लॉर्ड कॉर्नवालिस याच्याकडे होते. त्याने युद्धाचे नेतृत्व अत्यंत नियोजनबद्ध आणि सामरिक दृष्टिकोनातून केले. त्याने हैदराबादच्या निजामाचा मोठा सैनिकी पाठिंबा घेतला आणि टिपूवर चौफेर आघात सुरू केला.
श्रीरंगपट्टणम मोहिम:
श्रीरंगपट्टणम ही टिपू सुलतानाची राजधानी होती. इंग्रजांनी याच ठिकाणावर लक्ष केंद्रित केले. १७९१ मध्ये कॉर्नवालिसने मोठ्या सैन्यासह श्रीरंगपट्टणम जवळच्या भागात यश मिळवले. यामुळे टिपू सुलतान अडचणीत सापडला आणि त्याला तह करण्याशिवाय पर्याय उरला नाही.
युद्धाचा परिणाम
तिसरे इंग्रज-मैसूर युद्ध १७९२ मध्ये “श्रीरंगपट्टणम तह” (Treaty of Seringapatam) ने संपले. या करारानुसार टिपू सुलतानला आपले अर्धे राज्य इंग्रज, मराठे व निजाम यांना द्यावे लागले. त्याला मोठी खंडणीही भरावी लागली.
युद्धाचा सर्वात भावनिक आणि दु:खद परिणाम म्हणजे, टिपूला इंग्रजांना आपल्या दोन लहान मुलांना “बंधक” म्हणून द्यावे लागले. हे बंधक काही वर्षांनी परत करण्यात आले, परंतु यामुळे इंग्रजांनी मानसिक विजय मिळवला होता.
तिसऱ्या युद्धानंतर इंग्रजांचा दक्षिण भारतातील प्रभाव वाढू लागला. युतीद्वारे त्यांनी स्थानिक संस्थानांचा पाठिंबा मिळवला होता. तरीही, टिपू सुलतानचा लढाऊ बाणा आणि तगमग अजून संपलेली नव्हती. त्याच्या मनात इंग्रजांविरुद्धचा संताप अधिक तीव्र झाला होता, आणि याच संतापातून पुढे चौथे युद्ध घडून आले.
चौथे इंग्रज-मैसूर युद्ध (१७९९)
युद्धाचे कारणे
तिसऱ्या इंग्रज-मैसूर युद्धानंतर टिपू सुलतानने आपल्या राज्याचे पुनरुज्जीवन करण्यासाठी अनेक प्रयत्न केले. त्याने आपल्या अर्थव्यवस्थेचा पुनर्गठन केला, लष्कर नव्याने उभारले आणि शस्त्रास्त्रांच्या निर्मितीत स्वयंपूर्ण होण्याचे धोरण राबवले. यासोबतच त्याने परकीय शक्तींशी, विशेषतः फ्रान्सशी, आपले संबंध अधिक दृढ केले.
फ्रेंच क्रांतीनंतर फ्रान्समध्ये आलेल्या नव्या नेतृत्वाने इंग्रजांविरुद्ध वैरभाव दाखवला होता, आणि टिपू सुलतानने हे इंग्रजविरोधी वातावरण आपल्या फायद्याकरिता वापरायचा प्रयत्न केला. त्याने फ्रेंच क्रांतिकारकांना आपल्या दरबारात आमंत्रित केले, व इंग्रजांविरुद्ध लष्करी सहकार्याची आशा ठेवली.
हे सर्व इंग्रजांसाठी अत्यंत चिंतेचे ठरले. त्यांनी दक्षिण भारतात टिपूच्या वाढत्या प्रभावाला थांबवण्याचे निश्चित केले. त्यांनी हैदराबादच्या निजामासह पुन्हा एकदा युती केली आणि मैसूरवर निर्णायक हल्ला करण्याची तयारी सुरू केली.
निर्णायक संघर्ष
श्रीरंगपट्टणमची अंतिम लढाई:
१७९९ मध्ये इंग्रजांनी दोन बाजूंनी मैसूरवर हल्ला केला — एक दल मद्रासहून आणि दुसरे मुंबईहून आले. टिपू सुलतानने प्रचंड शौर्याने प्रतिकार केला, परंतु यावेळी इंग्रजांची रणनीती अधिक शक्तिशाली आणि नियोजित होती.
श्रीरंगपट्टणम या राजधानीच्या आसपास मोठे लढे झाले. शेवटी, ४ मे १७९९ रोजी इंग्रजांनी श्रीरंगपट्टणमवर निर्णायक हल्ला चढवला. या लढाईदरम्यान टिपू सुलतान रणभूमीवर मृत्युमुखी पडला. त्याचा मृतदेह त्याच्या किल्ल्याच्या दरवाज्याजवळ सापडला, जिथे तो आपली तलवार हातात घेऊन लढत होता.
युद्धाचा परिणाम
मैसूरचे पतन:
टिपू सुलतानच्या मृत्यूनंतर मैसूरचा प्रतिकार संपला. हे राज्य इंग्रजांच्या अखत्यारीत आले. हे चौथे युद्ध म्हणजे इंग्रजांच्या दक्षिण भारतातील वर्चस्वाचा अंतिम विजय होता.
वाडियार राजवंशाची पुनर्बहाली:
टिपू सुलतानाच्या पराभवानंतर इंग्रजांनी वाडियार घराण्याच्या राजांना पुन्हा गादीवर बसवले. मात्र हे केवळ औपचारिक होते, कारण प्रत्यक्ष सत्ता इंग्रजांकडेच होती. लहान वाडियार राजाला इंग्रजांच्या संरक्षकत्वाखाली ठेवण्यात आले आणि ब्रिटीश रेसिडेंटची नियुक्ती करण्यात आली.
इंग्रजांची सत्ता बळकट:
या युद्धानंतर इंग्रजांची दक्षिण भारतातील सत्ता अधिक दृढ झाली. हैदराबाद, त्रावणकोर, मद्रास प्रदेश अशा अनेक भागांवर त्यांचे नियंत्रण होते. ईस्ट इंडिया कंपनी भारतात केवळ व्यापारी संघटना न राहता एक प्रभावी राजकीय सत्ता बनली होती.
इंग्रज-मैसूर युद्धांचा एकूण ऐतिहासिक परिणाम
इंग्रज-मैसूर युद्धांच्या मालिकेने भारताच्या राजकीय, सामाजिक आणि लष्करी इतिहासात फार मोठा बदल घडवून आणला. हैदर अली व टिपू सुलतान यांच्या धैर्यशील नेतृत्वामुळे ईस्ट इंडिया कंपनीला भारतात सहज वर्चस्व गाजवता आले नाही. पण शेवटी इंग्रजांची कूटनीती, युतीकारक धोरण आणि प्रचंड संसाधनशक्तीमुळे ते विजयी ठरले. या युद्धांच्या एकत्रित परिणामांचा विचार खालीलप्रमाणे करता येईल:
ब्रिटिश साम्राज्याचे विस्तार
इंग्रज-मैसूर युद्धांनी ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीला दक्षिण भारतात आपली सत्ता विस्तारण्यासाठी मोठा आधार दिला. युद्धानंतर त्यांनी वाडियार राजांना गादीवर बसवूनही प्रत्यक्ष सत्ता आपल्या ताब्यात ठेवली. मद्रास प्रेसिडेन्सी अधिक भक्कम झाली आणि इतर संस्थाने इंग्रजांच्या संरक्षणाखाली आली.
या युद्धांनी इंग्रजांना भारतातील भू-राजकीय समज अधिक स्पष्ट केली आणि त्यांनी विविध संस्थानांमध्ये आपली मर्जी चालवण्याची पद्धत रूढ केली. ‘फूट पाडा आणि राज्य करा’ हे धोरण त्यांनी यशस्वीरित्या राबवले.
भारतीय संस्थानांची भूमिका आणि मर्यादा
या युद्धांच्या माध्यमातून भारतातील इतर संस्थानांची स्थितीही उघड झाली. निजाम, मराठे, त्रावणकोर इत्यादी संस्थानांनी आपले स्वार्थी धोरण राखले आणि एका बाजूला ठाम उभे न राहिल्यामुळे इंग्रजांना युतीच्या माध्यमातून विजयी होणे सोपे गेले.
इतर संस्थानांनी इंग्रजांच्या विरोधात एकत्र येण्याऐवजी, वेळोवेळी त्यांच्या बाजूने उभे राहून आपणास होणारे अल्पकालीन फायदे लक्षात घेतले. यामुळे भारतात एकसंध राष्ट्रभावनेचा अभाव जाणवला.
टिपू सुलतान – एक क्रांतिकारी नेता का पराभूत राजा?
टिपू सुलतान हा आधुनिकतेचा पुरस्कार करणारा, विज्ञान व शस्त्र विकासावर भर देणारा राजा होता. त्याने रॉकेटचा लष्करी उपयोग प्रथमच भारतात केला. त्याचे किल्ले, लष्करबांधणी आणि अंमलशैली यांमधून त्याचे दूरदर्शी नेतृत्व स्पष्ट होते.
पण अनेकदा त्याच्या एकहाती लढण्याच्या वृत्तीमुळे व त्याच्यावर असलेल्या मुस्लीम धर्मसत्ता प्रस्थापनेच्या आरोपांमुळे काही हिंदू संस्थानं त्याच्या विरोधात इंग्रजांची साथ दिली. यामुळे तो संपूर्ण भारताच्या संयुक्त नेतृत्वाचे प्रतीक होऊ शकला नाही.
तरीही, तो एक राष्ट्रवादी, धैर्यशील व झुंजार राजा म्हणून भारतीय इतिहासात अजरामर ठरला आहे.
भारतातील स्वातंत्र्य संग्रामाच्या दृष्टिकोनातून युद्धांचे विश्लेषण
इंग्रज-मैसूर युद्धांनी स्वातंत्र्य संग्रामाची पहिली ठोस नांदी घातली. हैदर अली व टिपू सुलतान हे पूर्ण ताकदीने इंग्रजांविरुद्ध लढणारे पहिले राजे होते. त्यांनी एक स्वतंत्र आणि समृद्ध भारताचे स्वप्न पाहिले आणि त्यासाठी आपले प्राण अर्पण केले.
या युद्धांनी पुढील काळात झालेल्या १८५७ च्या बंडास आणि स्वातंत्र्य चळवळींना प्रेरणा दिली. विशेषतः टिपू सुलतानाच्या संघर्षाची गाथा पुढे अनेक क्रांतिकारकांच्या मनात आदर्श ठरली.
सांस्कृतिक आणि शौर्य परंपरा
इंग्रज-मैसूर युद्धे केवळ लष्करी संघर्ष नव्हती, तर त्या भारताच्या सांस्कृतिक आणि शौर्य परंपरेचेही एक महत्त्वाचे पर्व ठरल्या. विशेषतः हैदर अली आणि टिपू सुलतान यांच्या कार्यामुळे या युद्धांना इतिहासातील गौरवशाली स्थान प्राप्त झाले. या संघर्षांचे अनेक संदर्भ साहित्य, स्थापत्य, लोककला आणि स्मारकांतून आजही जिवंत आहेत.
युद्धातील शौर्यगाथा
हैदर अली आणि टिपू सुलतान हे दोघेही अत्यंत बुद्धिमान, धैर्यशील आणि दूरदृष्टी असलेले लढवय्ये होते. त्यांनी अत्याधुनिक लष्करी रणनीतींचा अवलंब केला. विशेषतः टिपू सुलतानने युरोपियन युद्धशैली, आधुनिक तोफा आणि रॉकेट तंत्रज्ञानाचा वापर आपल्या लष्करामध्ये केला.
त्याचा “मायसूर रॉकेट” (Mysorean Rocket) हा जगात रॉकेट्सच्या वापरातील प्रारंभिक टप्प्यांपैकी एक मानला जातो. इंग्रजांनी देखील त्याच्या या तंत्रज्ञानाचा अभ्यास करून पुढे आपली ‘Congreve Rocket’ प्रणाली विकसित केली.
श्रीरंगपट्टणमच्या लढाईत टिपू सुलतानने आपले प्राण गमावले, परंतु तो रणभूमीतच लढत असताना वीरमरण पावला. “वाघासारखे एक दिवस जगणे हे मेंढ्यासारखे शंभर वर्ष जगण्यापेक्षा श्रेष्ठ आहे,” ही त्याची शिकवण आजही प्रेरणादायी आहे.
टिपू सुलतानचा वारसा
टिपू सुलतानचा इतिहास हा आधुनिक भारतासाठी एक प्रेरणास्त्रोत ठरतो. त्याने स्वराज्य, आर्थिक स्वावलंबन, आधुनिकता आणि विज्ञानाचा पुरस्कार केला. त्याचे नाणेप्रणाली, व्यापारधोरणे आणि धार्मिक सहिष्णुतेचे तत्त्वज्ञान भारतातील लोकशाही मूल्यांच्या उगमाशी सुसंगत ठरते.
त्याच्या किल्ल्यांचे वास्तुशिल्प, खास करून श्रीरंगपट्टणमचा किल्ला, आजही पर्यटक आणि इतिहासप्रेमींसाठी अभ्यासाचा विषय आहे. त्याच्या वापरातील तलवारी, शस्त्रे आणि ध्वज आजही संग्रहालयांमध्ये गौरवास्पद स्थान राखतात.
लोकसाहित्य, किल्ले व स्थापत्यशास्त्रात युद्धांची छटा
इंग्रज-मैसूर युद्धांचे वर्णन अनेक काव्य, गीत, लोककथा आणि नाट्यरूपांत मिळते. कर्नाटक, तामिळनाडू आणि केरळातील अनेक भागांमध्ये टिपू सुलतानविषयी गाथागीतं गायली जातात. या युद्धांनी तिथल्या लोकसाहित्यात राष्ट्रभक्तीचा एक सशक्त धागा विणला.
श्रीरंगपट्टणम, नंदीहिल्स, बेळूर, आणि सुलतान बठेरी येथील किल्ले व स्मारके हे स्थापत्यदृष्ट्याही महत्त्वपूर्ण आहेत. टिपू सुलतानचा ‘दरबार हॉल’, ‘धारिया दौलत बाग’ हे वास्तुशिल्पांचे उत्तम नमुने आजही जपले गेले आहेत.
निष्कर्ष
इंग्रज-मैसूर युद्धांची मालिका म्हणजे भारताच्या इतिहासातील एका निर्णायक पर्वाची कहाणी आहे. अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात जेव्हा इंग्रज आपले व्यापारी साम्राज्य राजकीय साम्राज्यात रूपांतरित करण्याच्या मार्गावर होते, तेव्हा मैसूर हे त्यांच्या साम्राज्यवादास थेट आव्हान देणारे राज्य होते. हैदर अली व त्याचा पुत्र टिपू सुलतान हे केवळ बलाढ्य शत्रू नव्हते, तर ते भारतात स्वातंत्र्य, आधुनिकतेची जाणीव आणि स्वाभिमानाची जळती मशाल घेऊन चालणारे नेतृत्व होते.
चारही युद्धांमधून अनेक शिकवण्या घेतल्या जाऊ शकतात. पहिल्या युद्धात मैसूरने इंग्रजांवर सामरिक विजय मिळवून दाखवला, तर दुसऱ्या युद्धात विश्वासघात, आणि तिसऱ्या युद्धात युतीचे राजकारण पुढे आले. चौथे युद्ध हे निर्णायक ठरले आणि इंग्रजांचे साम्राज्यदर्शन स्पष्ट झाले.
या संघर्षांमधून भारतातील संस्थानिक राजकारणातील फूट, इंग्रजांची युतीतून विजय मिळवण्याची क्षमता आणि साम्राज्य स्थापनेतील नियोजन लक्षात येते. याच संघर्षांनी ब्रिटिश साम्राज्याच्या विस्ताराची घडी घातली आणि भारताच्या भवितव्याची दिशा ठरवली.
तथापि, हैदर अली व टिपू सुलतान यांचे योगदान विसरता येणार नाही. त्यांनी दाखवलेला शौर्य, तंत्रज्ञानप्रेम, राष्ट्रप्रेम आणि इंग्रजांविरुद्धचा लढा हा पुढील पिढ्यांसाठी प्रेरणास्त्रोत ठरतो. विशेषतः टिपू सुलतानचा शौर्यपूर्ण मृत्यू ही भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामाच्या इतिहासातील एक गौरवशाली घटना आहे.
आजही इंग्रज-मैसूर युद्धांचा अभ्यास करताना आपल्याला केवळ ऐतिहासिक माहितीच नव्हे तर राष्ट्रीय एकतेचे मूल्य, आधुनिकतेचे महत्त्व आणि परकीय सत्तेविरुद्ध संघर्ष करण्याची प्रेरणा मिळते. त्यामुळे हे युद्ध केवळ भूतकाळातील संघर्ष न राहता, भारताच्या राजकीय आणि सांस्कृतिक विकासाचा एक सशक्त स्तंभ ठरतात.
संदर्भ सूची
- Mysore Wars
https://www.britannica.com/event/Mysore-Wars - Wikipedia contributors. (2024). Anglo-Mysore Wars. Wikipedia. Retrieved from:
https://en.wikipedia.org/wiki/Anglo-Mysore_Wars - Tipu Sultan, the tiger of Mysore, a nightmare for British Empire in India https://www.trtworld.com/opinion/tipu-sultan-the-tiger-of-mysore-a-nightmare-for-british-empire-in-india-12783618