१७व्या आणि १८व्या शतकात भारतात मराठा साम्राज्य हे एक प्रभावशाली राजकीय आणि लष्करी सामर्थ्य म्हणून उदयास आले. शिवाजी महाराजांनी स्थापन केलेल्या या साम्राज्याने मुघल सत्तेचा प्रतिकार करत संपूर्ण भारतभर आपला प्रभाव निर्माण केला. परंतु, १८व्या शतकाच्या उत्तरार्धात मराठ्यांचे अंतर्गत मतभेद, गटबाजी आणि सत्ता संघर्ष सुरू झाले. याच काळात इंग्लंडची ईस्ट इंडिया कंपनी भारतात व्यापाराच्या निमित्ताने स्थिर झाली होती, पण नंतर त्यांनी राजकीय आणि लष्करी सत्ताही मिळवण्यास सुरुवात केली.
मराठे आणि इंग्रज यांच्यात तीन मोठ्या युद्धांची मालिका झाली, ज्याला इंग्रज-मराठा युद्धे (Anglo-Maratha Wars) असे म्हटले जाते. ही युद्धे अनुक्रमे १७७५–१७८२, १८०३–१८०५, आणि १८१७–१८१८ या काळात झाली. ही युद्धे केवळ दोन सत्तांमधील संघर्ष नव्हती, तर भारताच्या राजकीय भवितव्यावर प्रभाव टाकणाऱ्या निर्णायक घटना होत्या. या युद्धांमुळे एकीकडे मराठा साम्राज्याचा अस्त झाला, तर दुसरीकडे इंग्रजांचा भारतावर पूर्ण प्रभाव निर्माण झाला.
मराठा साम्राज्याच्या सत्तेत काही वेळी पेशवे प्रमुख भूमिका बजावत होते, तर काही ठिकाणी सिंधिया, भोसले, होळकर आणि गायकवाड हे मराठ्यांचे स्वतंत्र सरदार म्हणून उभे होते. पण इंग्रजांनी या अंतर्गत असहमतींचा फायदा घेत प्रत्येक घराण्याला स्वतंत्रपणे सामोरे जात त्यांना पराभूत केले.
या लेखामध्ये आपण तीनही इंग्रज-मराठा युद्धांचा सखोल अभ्यास करणार आहोत – त्यांच्या पार्श्वभूमीपासून, लढाया, करार, आणि परिणामांपर्यंत. ही युद्धे केवळ लष्करी कारवाया नव्हती, तर भारताच्या राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक बदलांशी निगडित निर्णायक टप्पे होते.
पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध (१७७५ – १७८२)
युद्धाची पार्श्वभूमी
१७७० च्या दशकात मराठा साम्राज्यात राजकीय अस्थिरता मोठ्या प्रमाणावर निर्माण झाली होती. या काळात पेशवे माधवराव यांचे अकाली निधन (१७७२) झाले आणि त्यानंतर मराठा दरबारी सत्ता संघर्ष सुरू झाला. माधवरावांचे काका राघोबा (रघुनाथराव) यांनी पेशवाई मिळवण्यासाठी अनेक प्रयत्न केले. पण माधवरावांचे धाकटे भाऊ नारायणराव पेशवे बनले.
१७७३ मध्ये नारायणरावांचा संशयास्पद मृत्यू झाला. या मृत्यूसाठी राघोबाला जबाबदार धरले गेले आणि त्याला पेशवाईपासून दूर ठेवण्यात आले. त्यानंतर राघोबा पेशवाईसाठी इंग्रजांच्या (बॉम्बे प्रेसीडेन्सी) मदतीसाठी गेला आणि इंग्रजांशी तह केला. हा तह म्हणजे सूरत करार (Treaty of Surat, १७७५). या करारानुसार इंग्रजांनी राघोबाला सैनिकी मदत द्यायची होती आणि बदल्यात त्याला काही प्रदेश व व्यापारी सवलती देण्यात येणार होत्या.
ही गोष्ट पुणे दरबारातील बाकी मराठा सरदारांना मान्य नव्हती. नाना फडणीस, शिंदे, होळकर, भोसले यांचा राघोबाला तीव्र विरोध होता. इंग्रजांनी राघोबाला समर्थन दिल्याने हा संघर्ष इंग्रज-मराठा युध्दात रूपांतरित झाला.
प्रमुख लढाया आणि घटनाक्रम
युद्धाचा प्रारंभ १७७५ मध्ये झाला आणि पुढील सात वर्षे इंग्रज आणि मराठ्यांमध्ये विविध भागांत लढाया चालू राहिल्या.
पूरंदर तह (१७७६):
पूरंदर तह ही इंग्रज-मराठा संघर्षातील एक महत्त्वाची राजनैतिक घटना होती, जी इंग्रजांच्या आंतरविरोधामुळे आणि मराठा सत्तेच्या गोंधळामुळे घडून आली. १७७५–७६ च्या काळात मराठ्यांच्या अंतर्गत संघर्षामुळे (विशेषतः राघोबा व नाना फडणीस यांच्यातील सत्तास्पर्धा) आणि इंग्रजांच्या हस्तक्षेपामुळे परिस्थिती अतिशय गुंतागुंतीची बनली होती.
सूरत करारानंतरची स्थिती
१७७५ मध्ये राघोबा (रघुनाथराव) पेशवाई सत्तेसाठी इच्छुक होता. त्याला इंग्रजांच्या (बॉम्बे प्रेसीडेन्सी) पाठिंब्याची आवश्यकता होती. म्हणून त्याने सूरत करार केला, ज्यामध्ये राघोबाने काही प्रदेश, महसूल आणि व्यापारी सवलती बॉम्बेच्या इंग्रजांना देण्याचे मान्य केले आणि बदल्यात त्याला इंग्रज सैन्याची मदत मिळाली.
पण हा सूरत करार मद्रास प्रेसीडेन्सी आणि इंग्लंडच्या गव्हर्नर जनरल वॉरेन हॅस्टिंग्ज यांना मान्य नव्हता. हॅस्टिंग्जने सूरत कराराला अनौपचारिक व अप्रामाणिक मानले. त्याच्या दृष्टीने राघोबाला मदत करण्याऐवजी पुण्यातील अधिकृत पेशवाई सत्तेला – म्हणजे नाना फडणीसांच्या समर्थकांना – मान्यता देणे हे अधिक योग्य होते. त्यामुळे त्याने परिस्थिती नियंत्रित करण्यासाठी स्वतंत्र राजदूत पाठवले.
राजदूत आणि वाटाघाटी
हॅस्टिंग्जने आपल्या वतीने हेनरी हार्वेल (Henry Harwell) आणि सर आय बर्लटन (Colonel Upton) यांना पुण्यात पाठवले. त्यांनी थेट पेशवाई दरबाराशी संवाद साधला. त्यांच्या नेतृत्वाखाली पूरंदर किल्ल्यावर १७७६ मध्ये मराठा सरदारांशी राजकीय वाटाघाटी सुरू झाल्या. यात विशेषतः नाना फडणीस हे मराठ्यांचे मुख्य वाटाघाटीदार होते.
पूरंदर तहाचे प्रमुख अटी
- राघोबाला पाठिंबा मागे घेणे: इंग्रजांनी मान्य केले की राघोबाला त्यांनी यापुढे पाठिंबा देणार नाहीत.
- पेशवाईस मान्यता: माधवराव नारायण या अल्पवयीन पेशव्याच्या नावे नाना फडणीस यांचे प्रतिनिधित्व मान्य करण्यात आले.
- सामरिक परस्परविरोध टाळणे: दोन्ही पक्षांनी पुढे युद्ध न करता शांतता राखण्याचे आश्वासन दिले.
- व्यापार सवलती आणि परस्पर सहकार्य: इंग्रजांना काही व्यापाराशी संबंधित सवलती आणि संरक्षण मिळाले.
बॉम्बे प्रेसीडेन्सीचा विरोध
ही तहाची अंमलबजावणी सुरू होण्याआधीच समस्या निर्माण झाली. बॉम्बे प्रेसीडेन्सीचे गव्हर्नर आणि सैनिकी अधिकारी या तहाला सहमत नव्हते. त्यांनी सूरत कराराशी प्रामाणिक राहण्याचा निर्धार केला होता, कारण त्या करारात बॉम्बे प्रांताला थेट भू-संपत्ती आणि व्यापारी लाभ मिळणार होते.
बॉम्बेतील इंग्रज अधिकाऱ्यांनी पूरंदर तहाला पूर्णपणे नाकारले आणि त्यानुसार त्यांनी आपले सैन्य राघोबासोबत ठेवले. परिणामी, इंग्रजांतच दोन गट पडले – एक गट जो राघोबाला पाठिंबा देत होता (बॉम्बे), आणि दुसरा गट जो पेशवाईशी तह करण्याच्या बाजूने होता (मद्रास व वॉरेन हॅस्टिंग्ज).
युद्ध पुन्हा पेटते
बॉम्बे प्रांताच्या अशा वर्तनामुळे मराठा सरदारांना धोका वाटू लागला आणि त्यांनी इंग्रजांवर आक्रमक भूमिका घेतली. त्यामुळे १७७७ मध्ये वडगावची लढाई पेटली आणि इंग्रजांच्या बॉम्बे सैन्याचा मोठा पराभव झाला.
१७७७–७८ मध्ये लढाया:
- इंग्रजांनी उरण, वसई आणि आसपासच्या भागांवर चढाई केली.
- पेशव्यांच्या सैन्याने इंग्रजांना काही ठिकाणी जोरदार प्रतिकार दिला.
- महत्त्वाचे ठिकाण म्हणजे वडगावची लढाई (१७७९) — येथे मराठ्यांनी इंग्रजांचा मोठा पराभव केला.
वडगावचा तह (१७७९)
वडगावचा तह (१७७९) हे पहिले इंग्रज-मराठा युद्धातील एक निर्णायक वळण ठरले. पूरंदर तहानंतर वॉरेन हॅस्टिंग्जने राघोबाशी असलेले संबंध तोडले असले तरी बॉम्बे प्रेसीडेन्सीने राघोबाला पाठिंबा देत ठेवला होता. इंग्रजांनी राघोबाच्या मदतीने पुण्यावर चढाई करण्याचा प्रयत्न केला. या मोहिमेचे नेतृत्व कर्नल गॉडार्ड आणि कर्नल एगर्टन करत होते. इंग्रज सैन्य खोपोलीमार्गे भोर घाट ओलांडून पुण्याकडे वाटचाल करत होते. दुसरीकडे, मराठा सैन्याची एकजूट झाली होती. महादजी शिंदे, होळकर, भोसले, गायकवाड या प्रमुख सरदारांनी एकत्र येत इंग्रजांचा मार्ग अडवण्याचा निर्णय घेतला.
मराठ्यांनी पारंपरिक गनिमी काव्याचा उपयोग करत इंग्रजांच्या रसदवाहिन्या तोडल्या. त्यांना अन्न-पाणी, औषधे, घोडे, गोळा-बारूद या सर्व गोष्टींचा तुटवडा भासू लागला. वारंवार झालेल्या छापामार हल्ल्यांमुळे इंग्रजांची फौज थकली, दमली आणि ढासळली. अखेर इंग्रज सैन्य वडगाव मावळ येथे मराठ्यांनी पूर्णपणे वेढले आणि पर्याय नसल्यामुळे इंग्रजांनी १७ जानेवारी १७७९ रोजी मराठ्यांपुढे शरणागती पत्करली.
या शरणागतीतून घडलेला वडगावचा तह इंग्रजांसाठी अत्यंत अपमानास्पद होता. तहाच्या अटींनुसार इंग्रजांनी राघोबाला पाठिंबा त्वरित मागे घ्यावा, त्यांनी कब्जात घेतलेले ठाणे, वसई, साळसेतसारखे सर्व प्रदेश परत करावेत, मराठ्यांशी कोणताही नविन करार करण्यासाठी मराठा दरबाराची परवानगी घ्यावी, तसेच आपले सैन्य संपूर्ण पुणे परिसरातून माघारी बोलवावे, असा स्पष्ट आदेश देण्यात आला. या अटी इंग्रजांच्या साम्राज्यविस्ताराच्या उद्दिष्टांना छेद देणाऱ्या होत्या.
परंतु वॉरेन हॅस्टिंग्ज आणि इंग्लंडमधील उच्च अधिकाऱ्यांनी हा तह नाकारला. त्यांनी या अपमानास्पद तहाची नोंद घेतली आणि त्वरित नवे सैन्य भारतात पाठवले. कर्नल गॉडार्डच्या नेतृत्वाखाली इंग्रजांनी गुजरातमार्गे पुन्हा युद्ध सुरू केले. त्यामुळे वडगावचा तह फार काळ टिकू शकला नाही. तरीही, ही घटना मराठ्यांच्या दृष्टिकोनातून महत्त्वाची होती कारण त्यांनी इंग्रजांना खुल्या युद्धात हरवले होते आणि इंग्रजांना भारतात प्रथमच अशी स्पष्ट लाजीरवाणी शरणागती स्वीकारावी लागली होती.
हा तह मराठ्यांच्या युद्धकौशल्याचे आणि त्यांच्यातील तात्पुरत्या का होईना, एकतेचे प्रतिक होते. यानंतरच्या घटनांनी दाखवले की, मराठ्यांनी जर आपल्या गटात lasting एकता टिकवली असती, तर इंग्रज साम्राज्याचा प्रसार मोठ्या प्रमाणावर रोखता आला असता. वडगावचा तह म्हणजे मराठा प्रतिकारशक्तीचा सर्वोच्च बिंदू, पण दुर्दैवाने अल्पकाळ टिकणारा क्षण.
पुढील संघर्ष आणि साळबाईचा तह (१७८२):
नंतरही दोन-तीन वर्षं लढाया सुरू राहिल्या. शेवटी १७८२ मध्ये साळबाईचा तह झाला. या तहानुसार:
- इंग्रजांनी राघोबाला पाठिंबा मागे घेतला.
- मराठ्यांनी इंग्रजांना काही व्यापार सवलती दिल्या.
- दोन्ही बाजूंनी जप्त केलेले प्रदेश एकमेकांना परत दिले.
युद्धाचे परिणाम
- हे युद्ध इंग्रजांसाठी फारसा यशस्वी ठरले नाही.
- मराठ्यांनी आपली राजकीय सत्तास्थिती टिकवून ठेवली.
- राघोबा पेशवाईपासून कायमची दूर ठेवण्यात आला.
- मराठा संघटनेतील अंतर्गत गटबाजीमुळे इंग्रजांना भविष्यात हस्तक्षेपासाठी मार्ग मिळाला.
- हा संघर्ष मराठा साम्राज्य आणि ईस्ट इंडिया कंपनी यांच्यातील संबंधांतील एक निर्णायक टप्पा ठरला, ज्यामुळे पुढील युद्धांची बीजे रोवली गेली.
दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध (१८०३ – १८०५)
युद्धाची पार्श्वभूमी
१८व्या शतकाच्या उत्तरार्धात इंग्रजांनी त्यांच्या “सब्सिडी करार” आणि “फूट पाडा व झुंज द्या” धोरणामुळे भारतातील बहुतांश राज्यांवर प्रभाव टाकण्यास सुरुवात केली होती. वॉरेन हॅस्टिंग्जच्या कारकिर्दीनंतर लॉर्ड वेल्लेस्ली भारतात गव्हर्नर जनरल म्हणून आला. त्याने सहायक युतीचे (Subsidiary Alliance) धोरण राबवले, ज्यामुळे स्थानिक संस्थानिकांना इंग्रजांची मदत मिळायची, पण बदल्यात त्यांना ब्रिटिश सैन्याचा खर्च आणि इंग्रजांच्या इच्छेनुसार कारभार मान्य करावा लागायचा.
या धोरणाचा पहिला मोठा परिणाम पेशवे बाजीराव द्वितीय यांच्यावर झाला. १८०२ मध्ये पुण्यात बाजी राव द्वितीय आणि यशवंतराव होळकर यांच्यात झालेल्या संघर्षात बाजीराव पराभूत झाला. यानंतर बाजीराव द्वितीयने इंग्रजांकडे मदतीसाठी धाव घेतली आणि इंग्रजांशी बसीनचा तह (Treaty of Bassein) केला. या तहाने मराठ्यांमध्ये संताप उसळला.
सिंधिया (दौलतराव), भोसले (रघुजी दुसरे) आणि होळकर यांना हा तह मराठा सार्वभौमत्वाचा अपमान वाटला आणि त्यामुळे दुसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धाला तोंड फुटले.
प्रमुख लढाया आणि घडामोडी
दिल्ली, अहेमदनगर, आसाई, अर्जुनगाव ही ठिकाणं युद्धासाठी महत्त्वाची ठरली. इंग्रजांकडून सर आर्थर वेल्लेस्ली (ड्युक ऑफ वेलिंग्टन) आणि जनरल लेक हे प्रमुख सेनानी होते.
अहेमदनगरचा किल्ला (१७ ऑगस्ट १८०३)
दुसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धातील ही पहिली लढाई होती. सर आर्थर वेल्लेस्ली, जो पुढे इंग्लंडचा ड्युक ऑफ वेलिंग्टन म्हणून प्रसिद्ध झाला, त्याने मराठा साम्राज्याच्या ताब्यात असलेला अहेमदनगरचा किल्ला जिंकण्याचे ठरवले. अहेमदनगर हे त्या काळातील महत्त्वाचे संरक्षणात्मक केंद्र होते आणि पुणेच्या दिशेने प्रवेशद्वार मानले जात होते.
१७ ऑगस्ट १८०३ रोजी वेल्लेस्लीने आपली आधुनिक आणि शिस्तबद्ध सैन्यतुकडी घेऊन किल्ल्यावर जोरदार तोफगोळ्यांचा मारा केला. किल्ल्याचे रक्षण करणाऱ्या मराठा सैन्याने प्रतिकार केला, परंतु त्यांच्याकडे तांत्रिक साधने कमी होती आणि त्यांची एकसंध नेतृत्वशक्तीही नव्हती. फक्त काही तासांच्या लढाईनंतर अहेमदनगरचा किल्ला इंग्रजांच्या ताब्यात गेला. ही लढाई लहान वाटली तरी युद्धातील पहिले मनोबल वाढवणारे यश म्हणून इंग्रजांसाठी महत्त्वाची ठरली.
दिल्लीची लढाई (१२ सप्टेंबर १८०३)
ही लढाई उत्तर भारतातील राजकीय सत्तेसाठी निर्णायक ठरली. दिल्लीवर त्या वेळेस सिंधिया घराण्याचे नियंत्रण होते. इंग्रजांनी उत्तर भारतातील सत्ताकेंद्र असलेल्या दिल्लीवर नियंत्रण मिळवणे हे अत्यंत महत्त्वाचे मानले होते.
जनरल गेरार्ड लेक याच्या नेतृत्वाखाली इंग्रज सैन्याने सप्टेंबर १८०३ मध्ये दिल्लीच्या दिशेने मोहीम राबवली. दिल्लीच्या उपनगरात स्थानिक मराठा सैन्याने कडवा प्रतिकार केला, परंतु इंग्रजांच्या आधुनिक शस्त्रास्त्र आणि प्रशिक्षित फौजेसमोर ते टिकू शकले नाहीत. शेवटी दिल्लीचा ताबा इंग्रजांनी घेतला आणि मुघल बादशहा शाह आलम दुसरा याला इंग्रजांच्या संरक्षणाखाली घेतले.
या लढाईनंतर इंग्रजांचा दिल्लीवर अधिकृत ताबा बसला. हे केवळ सैन्य विजय नव्हते तर त्याने इंग्रजांना भारतातील “राजकीय वैधता”ही मिळवून दिली. इंग्रज आता केवळ व्यापारी शक्ती राहिले नव्हते, तर त्यांनी मुघलांच्या सावलीत स्वतःचे साम्राज्य सुरू केले.
आसाईची लढाई (२३ सप्टेंबर १८०३)
आसाई (Assaye) ही लढाई दुसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धातील सर्वात निर्णायक लढाई मानली जाते. ही लढाई दख्खनच्या दक्षिण भागात नांदेड-औरंगाबाद परिसरातील आसाई गावाजवळ झाली. येथे वेल्लेस्ली यांच्या नेतृत्वाखालील इंग्रज सैन्याने सिंधिया आणि भोसले घराण्याच्या संयुक्त सैन्याशी सामना केला.
मराठ्यांकडे अंदाजे ५०,००० पेक्षा अधिक सैन्य होते, तर इंग्रजांकडे केवळ १३,५०० सैनिक होते. तरीही वेल्लेस्लीने धोरणात्मक चतुराई, फौजांची चपळ हालचाल, आणि घनघोर तोफगोल्यांच्या साहाय्याने मराठ्यांचे फडशा पाडले. या लढाईत दोन्ही बाजूंना मोठे नुकसान झाले – इंग्रजांनी १५०० हून अधिक सैनिक गमावले, तरी मराठ्यांची हार झाली.
या लढाईने वेल्लेस्लीला ‘अभूतपूर्व सेनापती’ म्हणून ओळख दिली आणि पुढे तो नेपोलियनविरुद्ध वॉटरलूच्या लढाईतही प्रसिद्ध झाला. आसाईच्या विजयाने मराठ्यांच्या मनोबलावर प्रचंड आघात झाला.
अरगावची लढाई (२८ नोव्हेंबर १८०३)
अरगाव (Argaon) ही लढाई महाराष्ट्राच्या विदर्भ भागात – विदर्भातील अकोला जिल्ह्याजवळ झाली. येथे इंग्रज सैन्याने रघुजी भोसले दुसरे यांच्या सैन्याशी सामना केला.
रघुजी भोसले यांनी सिंधियांच्या पराभवानंतरही आपली स्वायत्तता टिकवण्याचा प्रयत्न केला होता. परंतु, इंग्रजांनी फार आक्रमक धोरण राबवत त्यांच्या सैन्याला अरगाव येथे हरवले. लढाईच्या सुरुवातीस भोसले सैन्य आक्रमक होते, पण लवकरच इंग्रजांच्या तोफा आणि घोडदळाच्या जोरावर त्यांच्या रेषा फोडल्या गेल्या.
या पराभवानंतर रघुजी भोसले यांनी इंग्रजांशी तह करत ओरिसा आणि काही मध्यवर्ती भाग इंग्रजांच्या हवाली केले.
लासवारीची लढाई (नोव्हेंबर १८०३)
लासवारी (Laswari) ही लढाई दिल्लीपासून थोड्या अंतरावर हरियाणातील अलवरजवळ झाली. येथे सिंधिया घराण्याचे शिल्लक सैन्य इंग्रजांविरुद्ध उभे होते. ही लढाई देखील जनरल लेक यांच्या नेतृत्वाखाली झाली.
सिंधियांच्या १०,००० पेक्षा अधिक सैन्याने इंग्रजांवर आक्रमण केले, पण इंग्रज फौज अत्यंत शिस्तबद्ध आणि तयार होती. लढाई अतीव रक्तरंजित होती. सिंधियांचे बरेच वरिष्ठ सेनानी मरण पावले आणि किल्ले, तोफा, घोडे हे सर्व इंग्रजांच्या ताब्यात गेले.
या लढाईने सिंधियांचा लष्करी कणा मोडला आणि इंग्रजांनी उत्तर भारतातील मराठा प्रभावाचा पूर्ण अंत केला.
युद्धाचे परिणाम
- सिंधिया आणि भोसले यांनी इंग्रजांशी तह केले.
- सिंधियांनी सुरत, बऱ्याचशा उत्तर भारतातील प्रदेश आणि त्यांच्या सैन्यावरचा अंशतः ताबा गमावला.
- भोसले यांनी ओरिसा आणि काही मध्य भारतातील प्रदेश इंग्रजांकडे सोपवले.
- इंग्रजांनी दिल्लीवर पूर्ण ताबा मिळवला आणि मुघल सम्राट त्यांच्याच छायेत गेला.
- पेशवे बाजीराव द्वितीय इंग्रजांच्या हातात प्यादा बनले. त्यांनी इंग्रजांना पुणे, अहमदनगर, नाशिकसारख्या ठिकाणांचा अंशतः ताबा दिला.
- यशवंतराव होळकर या युद्धात सहभागी नव्हते, पण युद्धानंतर त्यांनी बाजीरावच्या तहाचा विरोध करत पुढे स्वतंत्र संघर्ष सुरू केला, ज्यामुळे पुढील तिसऱ्या युद्धाची बीजे तयार झाली.
- हे युद्ध इंग्रजांच्या दृष्टीने अत्यंत यशस्वी ठरले. त्यांनी मराठ्यांमधील फूट, स्थानिक असहमती यांचा फायदा घेत मराठा साम्राज्याच्या मुळावर घाव घातला.
तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध (१८१७ – १८१८)
युद्धाची पार्श्वभूमी
दुसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धानंतर मराठ्यांची लष्करी आणि राजकीय शक्ती लक्षणीयरीत्या कमकुवत झाली होती. इंग्रजांनी पेशवे बाजीराव द्वितीय यांना बसीनच्या तहामार्फत पूर्णतः आपल्याकडे वळवले होते. पण बाजीराव द्वितीयसह अनेक मराठा सरदार इंग्रजांच्या वाढत्या वर्चस्वामुळे अस्वस्थ होते. विशेषतः यशवंतराव होळकर यांचा इंग्रजांविरुद्धचा संताप स्पष्ट होता.
लॉर्ड हेस्टिंग्ज हा काळातील गव्हर्नर जनरल होता. त्याने संपूर्ण भारतात इंग्रज सत्तेचे केंद्रीकरण आणि नियंत्रण मजबूत करण्याचे ठरवले होते. मराठ्यांचे वैभवशाली परंपरेचे अस्तित्व संपवण्यासाठी आणि त्यांच्या स्वायत्ततेचा शेवट करण्यासाठी इंग्रज सज्ज होते. त्यामुळे १८१७ मध्ये संघर्षाची ठिणगी पुन्हा पेटली.
बाजीराव द्वितीय इंग्रजांशी झालेल्या आधीच्या करारामुळे पुण्यात वास्तव्यास होता, पण आपल्या पेशवेपदाच्या प्रतिष्ठेची पुनर्बहाली करण्याची त्याची सुप्त इच्छा होती. ५ नोव्हेंबर १८१७ रोजी त्याच्या सैन्याने इंग्रजांच्या रेसिडेन्सीवर अचानक हल्ला केला. या घटनेने तिसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धाची सुरुवात झाली.
प्रमुख लढाया आणि संघर्ष
कोरेगावची लढाई (१ जानेवारी १८१८):
कोरेगावची लढाई ही तिसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धातील एक अत्यंत स्मरणीय आणि ऐतिहासिकदृष्ट्या विशेष लढाई मानली जाते. ही लढाई पुण्याजवळील कोरेगाव भीमा या छोट्याशा गावाजवळ झाली होती. मराठा साम्राज्याच्या अस्ताच्या अंतिम टप्प्यावर झालेली ही लढाई सैनिकीदृष्ट्या जितकी महत्त्वाची होती, तितकीच ती सामाजिक न्यायाच्या लढ्याचे प्रतीक म्हणून पुढे ओळखली जाऊ लागली – विशेषतः महार समाजासाठी.
१८१७ अखेर इंग्रज आणि पेशवा बाजीराव द्वितीय यांच्यात संघर्ष सुरू झाला होता. इंग्रजांनी पुण्यावर हल्ला करून शहराचा ताबा घेतला होता, परंतु पेशव्यांनी आपले सैन्य पुनर्गठित करून पुन्हा पुण्याकडे मोर्चा वळवला. या वेळेस पुणे आणि त्याच्या आसपासच्या भागात इंग्रजांची लष्करी ताकद कमी होती. त्यामुळे बॉम्बे आर्मीची एक तुकडी पुण्याच्या दिशेने पाठवली गेली.
ही तुकडी कॅप्टन एफ.एफ. स्टौटन (Captain Francis Staunton) यांच्या नेतृत्वाखाली होती. त्यांच्या बरोबर सुमारे ८०० सैनिक होते, ज्यामध्ये ५०० महार सैनिकांचा समावेश होता. यांच्यासमोर होते पेशव्यांचे सुमारे २००० ते २५०० सैन्य, ज्यात घोडदळ, तोफा, आणि प्रशिक्षित सैनिकांचा समावेश होता.
कोरेगावच्या भीमा नदीकाठी हे दोन्ही सैन्य आमनेसामने आले. इंग्रज सैन्याने गावात प्रवेश करून संरक्षणात्मक स्थिती घेतली, तर पेशव्यांच्या सैन्याने त्यांना वेढा घातला. पहाटेपासून सुरू झालेली ही लढाई १४ तासांहून अधिक काळ चालली. पेशव्यांचे सैन्य वारंवार आक्रमण करत होते, पण इंग्रजांची छोटीशी तुकडी अत्यंत शिस्तबद्धपणे लढत राहिली.
महार सैनिकांनी, विशेषतः, अद्वितीय शौर्य दाखवले. ते बंदुकीने लढत असताना अनेकांनी तलवारीने, हातांनी, रक्त सांडूनही आपली जागा सोडली नाही. अनेक वेळा, गोळ्या व बाण संपल्यावर हातघाईचा प्रतिकार केला गेला. इंग्रज तुकडीने आपली पोझिशन कायम ठेवत अखेर पेशव्यांचे सैन्य माघारी जाण्यास भाग पाडले.
ही लढाई दोन्ही बाजूंनी मोठ्या जीवितहानीसह संपली. परंतु, एक लहानशी तुकडी हजारोंच्या लष्कराला परतवते, हा प्रसंग इंग्रज सत्तेसाठी मनोबल वाढवणारा होता. लढाईनंतर पेशवा बाजीराव द्वितीयने पुण्याकडे केलेली पुढील हालचाल थांबवली. ही लढाई इंग्रजांच्या विजयानंतरदेखील महार सैनिकांच्या सामर्थ्याची आणि समतेच्या लढ्याची प्रतीक ठरली.
सतारा आणि दक्षिण भारतातील लढाया:
- इंग्रजांनी मराठ्यांचे महत्त्वाचे गड-किल्ले जसे की सतारा, सोलापूर, जालना, परभणी ताब्यात घेतले.
- बाजीराव द्वितीयने आपल्या सैन्याची आखणी योग्य प्रकारे करू शकली नाही आणि इंग्रजांचा लष्करी संनियंत्रण प्रचंड प्रभावी ठरला.
सिंधिया, भोसले, होळकर यांचा अपयश:
- सिंधिया आणि भोसले यांना आधीच इंग्रजांकडून पराभव पत्करावा लागला होता.
- १८१८ मध्ये इंदौरजवळ महिदपूरची लढाई झाली जिथे होळकरांचा इंग्रजांनी पराभव केला.
युद्धाचे परिणाम
- मराठा साम्राज्याचा पूर्ण अस्त: पेशवे बाजीराव द्वितीयने इंग्रजांशी शरणागती पत्करली आणि त्याला बनारसला निर्वासित म्हणून पाठवण्यात आले. इंग्रजांनी पेशवाईचे पूर्णपणे उच्चाटन केले.
- सतारा संस्थानाची स्थापना: पेशवाई नष्ट केल्यावर इंग्रजांनी छत्रपतींच्या वंशजांना सतारा संस्थान म्हणून एक मर्यादित संस्थान स्थापन करून तेथे ठेवले. यामागे राजकीय गणित होते – मराठ्यांना मूळ वंश कायम ठेवण्याचे दाखवणे.
- इंग्रजांचे अखंड वर्चस्व: इंग्रज सत्तेला आता कोणतीही मराठा सत्ता आव्हान देण्यास शिल्लक नव्हती. भारतातील बहुतांश भाग आता इंग्रजांच्या नियंत्रणात गेला.
- स्वातंत्र्य संग्रामासाठी नवीन अध्याय: या युद्धाने इंग्रज साम्राज्य भारतात प्रस्थापित केले, पण याचबरोबर स्थानिक जनतेमध्ये असंतोष वाढू लागला. पुढे १८५७ च्या बंडापर्यंत हा असंतोष साचत गेला.
इंग्रज-मराठा युद्धांचा एकत्रित प्रभाव
इंग्रज-मराठा युद्धांचा एकत्रित प्रभाव हे भारताच्या सत्ता हस्तांतरणाच्या प्रक्रियेत एक निर्णायक पर्व ठरले. तीनही युद्धांचा एकत्रित परिणाम पाहिला तर, मराठा साम्राज्याचा झपाट्याने ऱ्हास झाला आणि इंग्रज साम्राज्याची भारतातील सार्वभौम सत्ता अधिक मजबूत झाली. या युद्धांनी भारताच्या राजकीय, सामाजिक, लष्करी, आर्थिक आणि ऐतिहासिक प्रवाहाला कलाटणी दिली.
राजकीय स्तरावर पाहता, इंग्रज-मराठा युद्धांनी एकेकाळचे प्रबळ मराठा साम्राज्य पूर्णतः नष्ट केले. पेशवे, सिंधिया, भोसले, होळकर ही प्रमुख घराणी आपले स्वतंत्र अस्तित्व गमावून इंग्रजांच्या अधीन गेली. विशेषतः तिसऱ्या युद्धात पेशवा बाजीराव द्वितीयने शरणागती पत्करल्यानंतर इंग्रजांनी पेशवाईचा कायमचा अंत केला, आणि त्यामुळे मराठा प्रशासनाचा एक संपूर्ण ऐतिहासिक टप्पा समाप्त झाला. याच काळात इंग्रजांनी उत्तर भारत, महाराष्ट्र, मध्य भारत व दक्षिण भारतातील मोठ्या भागांवर आपले नियंत्रण प्रस्थापित केले, आणि कंपनी सरकारने भारतात केंद्रीत प्रशासनाची सुरुवात केली.
सामाजिक आणि लष्करीदृष्ट्या या युद्धांचा परिणाम अत्यंत महत्त्वाचा ठरला. इंग्रजांनी मराठा सत्तांना एकेक करून पराभूत केले आणि त्यांची एकजूट खिळखिळी केली. हे त्यांच्या ‘फूट पाडा आणि राज्य करा’ या धोरणाचे यशस्वी उदाहरण होते. इंग्रजांच्या आधुनिक लष्करी शिस्त, प्रशिक्षित सैन्य, अचूक रणनीती आणि विकसित शस्त्रास्त्रांसमोर मराठ्यांचे पारंपरिक युद्धतंत्र निष्प्रभ झाले. इंग्रज सत्तेची वाढ केवळ मराठ्यांनाच नव्हे तर सामान्य जनतेलाही खटकत होती. ही अस्वस्थता पुढे स्वातंत्र्य संग्रामासाठी तयार होणाऱ्या जनजागृतीची पायाभरणी ठरली.
आर्थिक क्षेत्रात इंग्रजांनी आपल्या नियंत्रणात घेतलेल्या प्रदेशांमधील महसूल पूर्णपणे आपल्या तिजोरीत वळवला. यामुळे स्थानिक संस्थानिकांचे आर्थिक स्वातंत्र्य गमावले गेले. शिवाय, इंग्रजांनी जमीन महसूल व मालकी हक्कांमध्ये त्यांच्या धोरणानुसार बदल घडवले, जे मराठ्यांच्या पारंपरिक व्यवस्थेशी विसंगत होते आणि सामान्य जनतेसाठी अन्यायकारक ठरले.
दीर्घकालीन इतिहासाच्या दृष्टीने हे युद्ध इंग्रज साम्राज्यविस्ताराच्या दिशेने एक निर्णायक पाऊल ठरले. मराठ्यांच्या अस्तानंतर भारतात इंग्रजांचे अघोषित साम्राज्य स्थापन झाले आणि १८५७ च्या स्वातंत्र्य संग्रामापूर्वीच त्यांचे सर्वोच्च वर्चस्व रुजले. याच संघर्षांतून पुढे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीची बीजे रुजली. विविध प्रांत, जाती, धर्म, वर्ग यांना एकत्र आणणाऱ्या राष्ट्रवादाचा उदय या घटनांमधून झाला. याचबरोबर, कोरेगावसारख्या लढायांनी दलित समाजाच्या इतिहासात एक वेगळाच ठसा उमटवला. सामाजिक समतेसाठी उभ्या राहिलेल्या चळवळींना या संघर्षांनी प्रेरणा दिली आणि त्या आजही ऐतिहासिक स्मृतीत जिवंत आहेत.
निष्कर्ष
इंग्रज-मराठा युद्धांची त्रयी ही केवळ लष्करी संघर्षांची मालिका नव्हती, तर ती भारताच्या राजकीय इतिहासातील एक निर्णायक वळण होती. शिवाजी महाराजांनी सुरू केलेल्या मराठा साम्राज्याचा झंझावात एकेकाळी संपूर्ण भारतभर पसरलेला होता, पण अंतर्गत गटबाजी, सत्तालोलुपता आणि इंग्रजांच्या कुशाग्र राजकारणामुळे हे वैभवशाली साम्राज्य तीन मोठ्या युद्धांच्या माध्यमातून अखेरच्या टप्प्यात आले.
पहिल्या युद्धात मराठ्यांनी आपली सत्तास्थिती टिकवली खरी, पण दुसऱ्या युद्धात इंग्रजांनी दिल्लीसह अनेक महत्त्वाचे प्रदेश आपल्या अधीन केले. तिसऱ्या युद्धाने तर मराठ्यांचा पूर्णत: पराभव केला आणि पेशवाईचा शेवट घडवून आणला. हे युद्ध इंग्रज सत्तेच्या सर्वोच्चतेचा पहिला स्पष्ट संकेत ठरले.
या युद्धांनी भारतात इंग्रज सत्तेचा पाया भक्कम केला, पण याचबरोबर देशभरात असंतोषही पसरवला. कोरेगावसारख्या लढायांनी समाजात शौर्य, स्वाभिमान आणि विरोधाची भावना जागवली. या घटनांनी पुढील स्वातंत्र्यलढ्यांसाठी जमीन तयार केली.
एकूणच पाहता, इंग्रज-मराठा युद्धे म्हणजे मराठा सामर्थ्याच्या अस्ताची, इंग्रज साम्राज्याच्या उत्कर्षाची आणि भारतीय स्वातंत्र्याच्या बीजरोपणाची शृंखला होती.